این مدور مرتفع طلایی پرزرق برق و زیبای پرشکوه که بر بالای بقعه مبارک امام هشتم شیعیان جا خوش کرده، عمری است نمادی شده برای ذوق رسیدن به زیارت.
گنبدی که از دل تاریخ قد برافراشته و با آنکه اجنبی‌جماعتی خبیث، در دوره‌ای با توپ جنگی بر این نماد مقدس هجوم بردند اما هنوز هم مرکز ثقل نگاه زائران و مجاوران است.
نقش بستن صفحات طلایی بر گرداگرد گنبد مطهر حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) و قرار گرفتن این نماد مطلا در اوج ارتفاع، آن را تبدیل به پرشکوه‌ترین و البته زیباترین جلوه حرم مطهر رضوی کرده است.
نذر طلایی شاه طهماسب صفوی
این آقایی که از پشت پنجره فولاد تا دم ضریحش صف می‌بندند تا حاجت بگیرند، همواره شفاعت کرده و دل‌هایی را آرام می‌کند، رعیت و شاه و غنی و فقیر هم ندارد. شاهد بر این مدعا هم شاه طهماسب اول است. او که دومین پادشاه صفوی بود و وقتی در مقابل سرکشی گروهی از ازبک‌ها به خراسان بزرگ و شرق کشور عاجز شده بود، به درگاه حضرت تضرع جست و یاری طلبید.
گروهی از قوم ازبک یاغی شده بودند و هر وقت ته جیبشان خالی می‌شد و لنگ قوت می‌شدند به خراسان هجوم می‌بردند. حرکتی که هیچ شاه و دار و دسته‌ای را در مقابل خود نمی‌دید. اما شاه‌طهماسب در دهه دوم زندگی خود و در اوج جوانی، بند پوتینش را محکم بست و به وقتی که نمی‌دانست حضرت خواسته‌اش را اجابت کرده‌اند، وارد کارزار جنگ شد و سایه شوم ازبک‌ها را از سر مشهد، هرات و... کم کرد.
گذشت احوالاتی یک ساله بر شاه جوان، او را بر آن داشت نذر خود را عیان و سپس ادا کند. او نذر کرده بود اگر حضرت در مبارزه با ازبک‌ها شفاعتش کنند، گنبد خضرایی‌رنگ پوشیده با کاشی را سراسر زیر طلا ببرد.
به این ترتیب دومین پادشاه صفوی نخستین گنبد طلا را بنا نهاد تا بتوان برای این اثر تاریخی و هویتی عمری حدود چهارصد و اندی سال را متصور شد.
شاه‌طهماسب در واقع در این دوره تاریخی گنبدی را که به دستور سلطان سنجر سلجوقی و تلاش وزیرش شرف‌الدین قمی ساخته شده بود، سروسامان داد و تبدیل به اثری ماندگار کرد.
طلای دوم و ارادت شاهان صفوی به بارگاه
این گنبد طلایی و سراسر نور که حالا زیبایی‌بخش صحن و سرای حضرت است، همان بنایی است که توسط شاه‌طهماسب اول ایجاد شد. البته که گذر تاریخ بر این مکان متبرک، تغییرات پرشماری را بر آن حکمفرما کرده است. حالا از آن خشت‌های تمام‌طلایی که به دستور شاه‌طهماسب بر گنبد نصب شد خبری نیست، چرا که در حمله‌ای از کشورهای همسایه، خشت‌ها به غارت رفت و در ادامه، دیگر شاه صفوی فکری نو برای گنبد طلا درانداخت. شاه عباس صفوی دستور داد خشت‌های مسی با روکش طلا بر گنبد نصب شود و این فضای متبرکه به شکوه گذشته بازگردد.
ارادت شاهان صفوی به بارگاه منور رضوی سبب شد روز به روز بر زیبایی گنبد افزوده شود. کتیبه چشم‌نوازی که بر پایین گنبد طلا به چشم می‌خورد و کاشی‌های آبی‌رنگ آن دور تا دور گنبد کشیده شده به دستور شاه‌عباس تهیه و نصب شد. این کتیبه با محتوایی به زبان عربی، داستان بازسازی گنبد را روایت می‌کند.
کتیبه‌های ترنجی، میراث شاه سلیمان
گنبدی که بالاتر از همه ابنیه بر دل آسمان شهر می درخشید، با شکوه در معرض دید زائران و مجاوران بود تا اینکه زلزله آسیب‌هایی را متوجه آن کرد و سقف دوار نیازمند ترمیم شد. این آسیب‌ها به حدی بود که برخی خشت‌های طلا از سطح گنبد کنده شد. این بار هم یک شاه صفوی دیگر پای کار آمد تا تخریب و آسیب جدی متوجه گنبد نباشد. پس از واقعه، شاه‌سلیمان صفوی دستور داد گنبد در زمانی کوتاه و با بودجه دولتی بازسازی شود. البته او هم مانند شاه عباس این فرصت را پیدا کرد و کتیبه‌ای بر ساقه گنبد افزود، کتیبه‌ای ترنج شکل در چهار سوی ساقه گنبد که داستان بازسازی و نصب خشت‌های جدید را حکایت می‌کرد. این کتیبه‌ها هم به شکل کاشی‌های آبی‌رنگ اکنون در قسمت زیرین کتیبه قبلی قابل مشاهده هستند.
جای زخم «توپ روس» ترمیم شد
بی‌احترامی به اعتقادات مردم و زیر فشار گذاشتن مشروطه‌خواهان اقدامی خبیثانه بود که قزاق‌های روس سال۱۲۹۱ خورشیدی در مشهد و چند شهر مهم ایران رقم زدند. پس از سرقت و زلزله، این بار توپ جنگی به جان گنبد افتاد. سربازهای روس در مشهد، با توپ و مسلسل به جان حرم مطهر افتادند و با گلوله‌های تفنگ سراغ مردم بی‌دفاع رفتند. این حمله وحشیانه به مردم و این مکان مقدس، زخم‌های زیادی بر تن گنبد طلایی و زیبا گذاشت. بنا بر شواهدی که بعداً روایت شده، ۱۸سوراخ بر گنبد ایجاد شده و خشت‌های پرشماری هم آسیب دیده بود.
پس از خسارت‌های سنگین و پرشمار، نابسامانی وضعیت مالی دولت، اجازه بازسازی کامل حرم مطهر را نمی‌داد و به همین واسطه سرسلسله سادات رضوی، تولیت حرم مطهر و والی خراسان پای کار آمدند تا هر طور شده در گام اول، گنبد را بازسازی کنند و این امر نیز محقق شد و سومین بازسازی گنبد طلا اتفاق افتاد. هرچند شواهد و مدارک بعدی نشان می‌دهد جای گلوله‌ها بر برخی خشت‌ها تا سال‌ها پدیدار بوده است.
گنبد ماندگار
در اواسط دهه۵۰ و در زمان پهلوی دوم بود که کارشناسان و معماران دور هم آمدند تا بار دیگر درباره تعمیر گنبد طلایی بحث کنند. این بار نه خبری از توپ‌و مسلسل بود و نه زلزله. این گذر زمان بود که میان خشت‌ها فاصله انداخته بود و نیاز بود خشت‌ها جمع‌آوری و با استانداردسازی مناسب، دوباره نصب شوند.
عبدالعظیم ولیان، نایب‌التولیه و والی وقت خراسان در سال۱۳۵۷ با مکاتبه با دربار پهلوی دوم مجوز این کار را گرفت. در این پروژه عظیم، ایوان طلای صحن انقلاب(عتیق)، گنبد طلا و گلدسته‌های کنار آن نوسازی شد.
طلاکاری ایوان طلا در اولین مرحله پایان یافت. در ادامه داربستی دور تا دور گنبد طلا بسته شد و خشت‌ها پس از شماره‌گذاری، جمع‌آوری شدند تا در زمان نصب، چالشی به وجود نیاید.
خشت‌های جمع‌آوری شده پس از آب‌کاری طلا دوباره بر گنبد و گلدسته‌ها نصب شدند. برخی خشت‌ها دوباره بر گنبد نشستند و برخی جای جدید خود را در گلدسته‌ها یافتند.
گنبد فعلی حرم مطهر امام رضا(ع) که ترمیم آن‌در سال ۱۳۵۹ پایان یافته 7هزارو740 خشت طلا را در خود جای داده است. خشت‌هایی که 7هزارو193 عدد آن در این سال کاملاً تعویض شده‌اند. وزن حدودی طلای به کار رفته در این گنبد در حدود ۲۲۲ کیلوگرم تخمین زده می‌شود.
نظر شما